भौगोलिक दृष्ट्या पेंडूर गावच्या दक्षिणेला कर्लीची खाडी आहे तर पश्चिमेला काळसे धामापूर गावचा डोंगराळ भाग, पूर्वेकडील भाग हा शेतमळा आणि उत्तरेकडील भाग म्हणजे पेंडूर व नांदोस या सीमेवरून तालुक्याला जाणारा रस्ता आहे. या गावचे क्षेत्रफळ अदमासे १०० चौ. कि .मी. आहे.
प्रति पंढरपूर ओळखल्या जाणाऱ्या पेंडूर गावात ३६० स्थळांचा अधिपती श्री देव वेताळ, स्वयंभू श्री देवी सातेरी, नवसाला पावणारा श्री देव रवळनाथ, श्री देवी पावणाई, श्री देव लिंगेश्वर, श्री ब्राह्मण देव, जैन कालीन संकीनी डंकीनी, श्री देव मारुती, श्री देव सिद्ध महापुरुष, श्री देवी तिळंबा, असे अनेक देव देवता या गावात वास्तव्यात आहेत. संपूर्ण वर्षभरात या गावात देवदेवतांचे अनेक उत्सव साजरे केले जातात.
गावच्या मध्यवर्ती पाण्याचा मोठा तलाव व तलावाच्या बांधावर श्री देवी तिळंबेचे मंदिर आहे. आणि तलावाच्या ईशान्य आग्नेय दिशेला अपधारणा टेकडी आहे व गावच्या मध्यवर्ती ठिकाणी श्री देव वेताळ मंदिर असून हे पेंडूर गावचे मुख्य ग्रामदैवत आहे व शंकराचा पहिला गण मानतात.
श्री देवी सातेरी मंदिर:- या मंदिरामध्ये प्राचीन काळापासूनचे स्वयंभू मोठे वारूळ (पेड) आहे. या वारुळामध्ये भूमी देवता म्हणून पूजली जाते. श्री देवी सातेरी च्या उजव्या बाजूला प्राचीन काळचे जैन धर्मियांची महावीर सांगाडा आणि त्या वेळच्या लेण्या मुर्त्यांचे भग्न अवस्थेतील अवशेष आहेत. हे साधारणतः इ.स.पूर्वी १००० च्या दरम्यान बहमणी आहे. राज्यकर्त्यांच्या नासधुशीचे परिणाम आहेत. या जागेत ग्रामीण भाषेत संकीनी डंकीनी असे संबोधले जाते. गावच्या काही डोंगराळ कपारीत पूर्व काळात लोकवस्ती असावी अशी काही ठिकाणे गावात आहेत.
श्री देव रवळनाथ मंदिर:- हे मंदिर उत्तर दक्षिण दिशेला असलेले हेमाडपंथी मंदिर आहे. श्री देव रवळनाथ ही सूर्य देवता आहे. या मंदिरामध्ये श्री देवी पावणाईचे स्थान आहे आणि शेतमळ्यामध्ये अति प्राचीन श्री देव लिंगेश्वराचे पवित्र मंदिर आहे. यात गणपतीची प्राचीन मूर्ती आहे. या मंदिरात दसऱ्याच्या वेळी देवांची लग्न होतात. अशा प्रकारे पेंडूर गावातील ही पाच मुख्य देवस्थाने आहेत.
देवीच्या मांडाचा कुळाचार
पेंडूर गावातील देवीचा मांड हा उत्सव अवसार रूपी देवाचा हुकूम घेऊन साधारणतः पौष महिन्यामध्ये शुक्लपक्ष द्वादशी नंतर येणारा मंगळवार किंवा शुक्रवार या दिवशी श्री देव वेताळाच्या मंदिरात देवीचा मांड बसविला जातो. पाच मानकरी,देवस्थान ट्रस्ट आणि बारा देवाचे सेवक एका ठिकाणी बैठक घेऊन पुढील १४ दिवसांच्या कार्यक्रमाची योजना आखतात. योजनेअंतर्गत
१) जत्रेची प्रसिद्धी वर्तमानपत्रात देणे.
२) मंदिराची साफसफाई आणि रंगरंगोटी करणे.
३) जत्रेच्या दुकानांसाठी जागेची आखणी करणे.
४) मंदिराच्या आजूबाजूच्या परिसरामध्ये साफसफाईबाबत ग्रामपंचायतीला कळविणे.
ज्या दिवशी मांडाची स्थापना करावयाची असते त्या दिवशी सर्व मानकरी व सर्व देवसेवक आणि गावातील मंडळी दुपारी ३ ते ३.३० वाजता एकत्र येतात. मानकऱ्यांच्या मार्फत बोलणे झाली की श्री देव वेताळाच्या मूर्ती कडे उभे राहून देवाला गाऱ्हाणे घालतात व लगेच देवी आणण्यासाठी श्री देव वेताळाचा कौल घेतला जातो. देवाचा कौल मिळाल्यावर लगेच देवी आणण्यासाठी सर्व ग्रामस्थ निघतात.ग्रामदेवतांची वारी खाली नमूद केल्याप्रमाणे ठराविक समाजाच्या पुरुषाच्या अंगात येते.
अ) श्री देव वेताळ मंदिरातील राठी
१) श्री देव वेताळाचे वारे- घाडी समाजाच्या पुरुषावर येते.
२) श्रीदेवी सातेरीचे वारे- राऊळ समाजाच्या पुरुषावर येते.
३) श्री देवी पावणाईचे वारे- सुतार समाजाच्या पुरुषावर येते.
४) श्री देव रवळनाथाचे वारे- वारीक समाजाच्या पुरुषावर येते.
५) श्री देव लिंगेश्वराचे वारे- श्री देव लिंगेश्वराचे वारे कोणावरही येत नाही.
६) दांडेकराचे वारे- अनुसूचित जातीच्या पुरुषावर येते व दांडेकर देवाला मार्ग दाखवतो आणि सीमेचे रक्षण करतो असे म्हटले जाते.
७) श्री देवी जरीमरीचे वारे- अनुसूचित जातीच्या म्हणजेच पेंडुरकर समाजाच्या महिलेवर येते.
८) बाराचा पूर्वस- हे वारे परब समाजाच्या पुरुषावर येते.
देवी जरीमरी ही अनुसूचित जातीची असल्यामुळे तिच्या ठिकाणी खरारे पेंडूर गावी श्री देव वेताळ, श्री देवी सातेरी, श्री देव रवळनाथ, श्री देवी पावणाई, श्री देव लिंगेश्वर आणि श्री देव दांडेकर ही वारी रूपातील ग्रामदैवत श्री देवी जरीमरीच्या ठिकाणी उपस्थित राहतात. ज्यावेळी श्री देवी जरीमरीचे वारे महिलेच्या अंगात येते तेव्हा वारी रूपातील श्री देव वेताळ त्या देवीच्या हातात फूल देऊन तिला आपली बहीण महेरवाशीण म्हणून घेऊन देवळात सर्व ग्रामदेवतांबरोबर येतात.
देवळात आल्यावर सभागृहात पूर्वतयारी केलेल्या पाटावर स्थापना करून देवीचा मांड भरविला जातो. या स्थापनेपासून पुढील १४ दिवस म्हणजे १३ रात्री आणि १४ दिवस देवीचा मांड उत्सव चालू होतो. मांडाच्या पहिले दोन दिवस रात्रीचे साधारण १० वाजता गावच्या मंडळींच्या उपस्थितीत ग्रामदेवतेची दिंडी निघते. ढोल ताशांच्या व सनईच्या तालावर ज्यावेळेस दिंडी निघते त्यावेळी वर नमूद केल्याप्रमाणे सर्व देवतांची वारी अंगात आलेली असतात. ही दिंडी श्री देव वेताळ मंदिरा सभोवती एक वेळा फिरते. नंतर देवळात येऊन थांबते. या गोष्टीला “जुगापतीचा खेळ” असे संबोधले जाते. अशा प्रकारे १३ रात्री हा जुगापतीचा खेळ रात्री बारा वाजेपर्यंत चालू असतो.
मांडाच्या स्थापनेच्या तिसऱ्या दिवशी संध्याकाळी चार वाजता पाच मानकरी बारा देवसेवक यांच्या मानाच्या ओट्या देवीला भरल्या जातात. त्यावेळी पासून सतत १४ दिवस म्हणजे मांडाच्या समाप्ती पर्यंत उत्सवाला येणारे भाविक श्री देव वेताळ मंदिरातील देवीच्या मांडाकडे खणा नारळाची ओटी भरतात. या उत्सवाला गावातील प्रत्येक घराघरातील थोरामोठ्यापासून लहानापर्यंत तसेच त्या गावाच्या मुली माहेरवाशीण, पै पाहुणे, मित्रमंडळी प्रामुख्याने मुंबईतील मित्रमंडळी आपल्या परिवारासह देवीच्या मांडव उत्सवात सामील होतात.
तिसऱ्या दिवसापासून गावातील लोक आपल्या मनातील अडीअडचणी, संकटे वगैरे गोष्टी अंगात आलेल्या वारीरुपी श्री देव वेताळ, श्रीदेवी सातेरी, श्री देव रवळनाथ, श्री देवी पावणाई आणि श्री देव दांडेकर यांना सांगून सोडवल्या जातात. काही विशिष्ट गोष्टी श्री देव वेताळ मार्फत पुरविल्या जातात. रोज लोकांची अडीअडचणी कामे ग्रामदेवतेकडून सोडवली जातात
चौथ्या दिवसापासून मांडाकडे भरल्या जाणाऱ्या ओट्या ह्या प्रत्येक घरातील तर काही नवसाच्या असतात. तर काही ओट्या पाहुण्या मंडळींच्या असतात.
प्रत्येक रात्री दिंडी श्री देव वेताळ मंदिरापासून श्री देवी सातेरी मंदिरापर्यंत वारी रूपात ग्रामदेवतांबरोबर भरघोस लोकांच्या उपस्थितीत निघते व ही दिंडी पुन्हा श्री देव वेताळ मंदिरात परत येते. श्री देव वेताळ मंदिरातून दिंडी एक दिवस आड श्रीदेवी सातेरी मंदिराकडे जाते.
उत्सवाच्या तेराव्या दिवशी ब्राह्मण भोजनाचा श्री देव वेताळ मंदिरात महाप्रसाद असतो. त्याचप्रमाणे श्री देव वेताळ मंदिरात लक्षदीप उत्सवही साजरा करतात. भाविक मंडळी हा दीप देणगी रुपाने घेऊन श्री देव वेताळ चरणी भक्ती भावाने अर्पण करतात. वेगवेगळ्या कलाकृतीने एकाच वेळी हे दीप मंदिर परिसरात पेटविले जातात. हा सोहळा रात्रीच्या वेळी विलक्षण, सुंदर आणि आनंद देणारा असतो.
तेराव्या दिवशी दुपारी एक परडी सजवून ठेवली जाते. तिचे पूजन करतात. अशा प्रकारे १४ दिवसात श्री देव वेताळ मंदिरात भव्य दिव्य मांड उत्सव भरविला जातो.
चौदाव्या दिवशी दुपारी चार वाजता वेताळ मंदिरातून देवांची वारी आल्यावर उत्सवाची सांगता करण्यासाठी श्रीदेवी जुगाई भरलेल्या मांडातील ओट्या पाच मानकऱ्यांना व बारा देवसेवकांना आपल्या हाताने उचलून देते. अशा प्रकारे देवीच्या मांडाची सांगता होते.